Sternbach Leon Samuel, pseud. I. Astroreithronis (1864–1940), filolog klasyczny, bizantynista, profesor Uniwersytetu Jagiellońskiego.
Ur. 2 VII w Drohobyczu, był synem Józefa, urzędnika bankowego, hebraisty i podrabina, oraz Antoinette z Goldhammerów. W dzieciństwie pozostawał pod dużym wpływem dziadka, Leona Goldhammera, burmistrza Drohobycza, który zaopatrywał go w książki z zakresu filologii klasycznej.
W l. 1874–82 uczęszczał S. do gimnazjum w Drohobyczu. Od r. 1882 studiował filologię klasyczną na uniw. w Lipsku pod kierunkiem O. Ribbecka; został w tym czasie członkiem Lipskiego Tow. Filologicznego. Studia kontynuował w Dreźnie (1883) i Wiedniu (1883–5), gdzie pozostawał pod opieką naukową W. Hartla. Otrzymał stypendium, które umożliwiło mu wyjazd do Francji i Włoch w celu zebrania materiałów rękopiśmiennych do nowego krytycznego wydania zbioru epigramów „Antologii Palatyńskiej” wraz z „Antologią Planudejską”. Zbadał najpierw kodeksy wiedeńskie (1883), w Heidelbergu na nowo kolacjonował „Codex Palatinus” (1884), a następnie jako pierwszy etap swoich badań przygotował pracę doktorską Meletemata Graeca (Wiedeń 1886), w której oprócz egzegezy epigramów z „Antologii Palatyńskiej”, wniósł poprawki i objaśnienia do kilkuset wyrazów z poezji greckiej od Homera do epoki późnego Bizancjum. Praca zwróciła uwagę międzynarodowego środowiska klasycystów na przenikliwość badawczą i erudycję autora («magnae doctrinae et rarae sagacitatis», H. Herwerden, „Mnemosyne” T. 14: 1886). W artykule Beiträge zu den Fragmenten des Aristophanes („Wiener Studien” Bd. 8: 1886) S. poprawił i uzupełnił wydane przez F. H. M. Blaydesa i T. Kocka fragmenty Arystofanesa. W r. 1887 w nowatorskiej pracy De gnomologio Vaticano inedito („Wiener Studien” Bd. 9–11: 1887–9, wyd. 2 pt. Gnomologium Vaticanum e codice Vaticano Graeco 743, Berlin 1963, nieukończona) zgromadził 577 sentencji z nieznanego jego poprzednikowi C. Wachsmuthowi kodeksu watykańskiego (nr 743, s. XIV, f. 6–47); każdą sentencję objaśnił i wzbogacił aparatem krytycznym oraz egzegetycznym.
W r. 1889 habilitował się S. u Ludwika Ćwiklińskiego na Uniw. Lwow. W rezultacie badań prowadzonych w r. 1890 we Włoszech, Francji i Hiszpanii jako stypendysta rządu austro-węgierskiego, opublikował wszechstronnie analizujące „Antologię Palatyńską” i „Antologię Planudejską” prace: Anthologiae Planudeae Appendix Barberino-Vaticana (Leipzig 1890) oraz Crinagorea („Wiener Studien” Bd. 12: 1890). W r. 1891 przeniósł S. veniam legendi na UJ i objął stanowisko docenta w nowej, trzeciej katedrze filologii klasycznej, stworzonej dla niego w r. 1892 za poparciem W. Hartla, ówczesnego austro-węgierskiego ministra oświaty. W Krakowie zamieszkał przy ul. Batorego 14; utrzymywał kontakty towarzyskie z kard. Albinem Dunajewskim, Adamem Asnykiem i Stanisławem Wyspiańskim. W tym czasie rozpoczął wydawanie poezji bizantyńskiej i monostychów Menandra. Nowatorską publikacją była edycja naukowa nieznanych pieśni poety bizantyńskiego z VII w. Georgiosa Pisidesa Georgii Pisidae carmina inedita („Wiener Studien” Bd. 13–14: 1891–2), oceniona jako «hochwichtige Publikation» (K. Krumbacher). Wzbogaciła ona historię epigramatyki bizantyńskiej o 108 nowych poematów i drobnych epigramatów o tematyce świeckiej i duchownej, przyniosła też zbiór alfabetycznych gnom Menandra z kodeksu paryskiego. W rozprawie Menandrea („Rozpr. Wydz. Filol. AU” T. 15: 1891) poddał S. krytycznej analizie zbiór gnom Menandra, wydanych w r. 1495 w oficynie Alda Manuncjusza i ustalił, że faktycznie zbiór ułożył Maximus Planudes. W rozprawie tej opublikował też S., po raz pierwszy z aparatem krytycznym, poemat „Epitaf na Sklerajnę” pisarza bizantyńskiego z XI w. Michała Psellosa. W r. 1892 ukazało się nowe wydanie poematu pochwalnego ku czci św. Pantelejmona Geometrae Ioannis Carmen de S. Pantelemone integrum (tamże T. 16: 1892); na podstawie cech językowych, gramatycznych i metrycznych ustalił S., że autorem jego był Jan Geometres, poeta bizantyjski z X w.; dodał przy tym do poematu 711 wierszy, które odkrył w „Codex Parisinus”. T.r., wracając do gnomologii, opracował nowe, krytyczne i uzupełnione wydanie zbioru sentencji Focjusza, patriarchy konstantynopolitańskiego z IX w., pt. Photii patriarchae Opusculum paraeneticum. Appendix gnomica (tamże T. 20: 1892, odb. Kr. 1893), uzupełnione kolejnym, pt. Analecta Photiana (tamże T. 20: 1893), w którym opublikował, również w oparciu o kodeks watykański, nieznane gnomologium Focjusza. Kontynuując badania nad Pisidesem, wydał w r. 1893 rozprawę De Georgio Pisida Nonni sectatore (Kr.), w której dowiódł autentyczności heksametrycznego poematu „Na życie ludzkie”, przypisywanego dotąd Manuelowi Filesowi; rozprawę kończy krytyczne wydanie tego utworu. Rezultatem poszukiwań w wiedeńskim kodeksie „Philologia Graeca” 165 (A) i watykańskim „Graeca” 127 (B) stała się kolejna rozprawa, uzupełniająca studia nad Menandrem, pt. Curae Menandreae (Kr. 1893). Wzbogaciła ona dotychczasowe wydanie o jedenaście sentencji komediopisarza i ustaliła, że zbiorek Menandrowych gnom zestawił Grzegorz z Nazjanzu. T.r. opublikował S. kolejną edycję źródłową Gnomologium Parisinum ineditum. Appendix Vaticana (Kr.).
W r. 1894 dołączył S. do swoich tematów badawczych bajki Ezopowe, publikując nowe ich wydanie Fabularum Aesopiarum sylloge e codice Parisino (Kr.), uwolnione od bizantyńskich przeróbek oraz wzbogacone o pięć nieznanych bajek, do których komentarz egzegetyczno-krytyczny zamieścił w rozprawie Dilucidationes Aesopiae („Rozpr. Wydz. Filol. AU” T. 23: 1894); nowej edycji Ezopa poświęcił t.r. również pracę Lectionum Aesopiarum fasciculus (Lw.). Zwieńczeniem publikacji bajek Ezopowych wraz z komentarzami była praca Lessings Anmerkungen zu den Fabeln des Aesop kritisch beleuchtet („Wiener Studien” Bd. 17: 1895), w której S., polemizując z G. Lessingiem, wskazał na błędne poprawki do lekcji rękopiśmiennych oraz mylne objaśnienia. W dorobku edytorskim S-a znalazły się ponadto hymny św. Metodego, patriarchy Konstantynopola z IX w., oraz hymny i epigramy jego następcy św. Ignacego (Methodii patriarchae et Ignatii patriarchae carmina inedita, „Eos” T. 4: 1897), a także drugie wydanie fragmentów poematu Pisidesa „Na życie ludzkie” w rozprawie De Georgii Pisidae apud Theophanem aliosque historicos reliquiis („Rozpr. Wydz. Filol. AU” T. 30: 1898, odb. Kr. 1899).
W r. 1898 został S. mianowany profesorem zwycz. w katedrze filologii klasycznej UJ; prowadził wykłady z hellenistyki i bizantynistyki, często odwoływane ze względu na wyjazdy naukowe. W r. 1900 ogłosił edycję trzech tekstów bizantyńskich (VII–X w.) opisujących obronę Konstantynopola w r. 626 pt. Analecta Avarica (Kr.) oraz opublikował kolejne studia o Pisidesie: De Georgii Pisidae fragmentis a Suida servatis (Kr.) i Observationes in Georgii Pisidae carmina historica, appendix metrica (Kr.). W l. 1901–2 ogłosił cztery rozprawy poświęcone wydaniu utworów XII-wiecznego pisarza bizantyńskiego Konstantyna Manassesa: Constantini Manassae versus inediti („Wiener Studien” Bd. 24: 1901), Analecta Manassea („Eos” T. 7: 1901), Constantini Manassae ecphrasis inedita (Lw. 1902) oraz Beiträge zur Kunstgeschichte. Konstantinos Manasses („Jahrshefte des Österreichischen Archeologischen Instituts” 1902). W kręgu jego zainteresowań znajdował się też Eugenios z Palermo (początek XI – XII w.), którego 24 utwory, stanowiące ważny przyczynek do kultury greckiej w państwie Normanów sycylijskich, wydał po raz pierwszy w pracy Eugenios von Palermo („Byzantinische Zeitschr.” Bd. 11: 1902, wyd. Leipzig 1902). Publikację Spicilegium Laurentinum („Eos” T. 8: 1902) poświęcił innym poetom bizantyńskim z tej epoki: Janowi Tzetzesowi, Chrystoforowi z Mityleny, Teodorowi Prodromosowi i Janowi Mauropusowi.
S. był wysoko ceniony również poza krajem, nie tylko w kręgu specjalistów; podczas każdego pobytu w Rzymie zyskiwał prywatne audiencje u króla Włoch Wiktora Emanuela III, przyjaźnił się też z A. Rattim, prefektem Biblioteki Ambrozjańskiej w Mediolanie, późniejszym papieżem Piusem XI. W opinii uczonych uchodził za najwybitniejszego obok K. Krumbachera bizantynistę w nauce światowej. W r. 1903 zaproponowano mu katedrę bizantynistyki na uniw. w Wiedniu, odmówił jednak, nie chcąc opuszczać ojczyzny. T.r. wydał wierszowaną satyrę Michała Psellosa (Ein Schmähgedicht des Michael Psellos, „Wiener Studien” Bd. 25: 1903) oraz sześć epigramów tego poety (De Ioanne Psello, „Eos” T. 9: 1903, odb. Lw. 1903); w publikacji tej dowiódł, że imię Jan zostało przypisane autorowi omyłkowo. Epigramy Mikołaja Kalliklesa, lekarza i poety z przełomu XI i XII w., zebrał i uzupełnił o teksty niepublikowane i po raz pierwszy wydał krytycznie w: Nicolai Calliclis carmina („Rozpr. Wydz. Filol. AU” T. 36: 1903 [1904]), wzbogacając edycję o Index vocabulorum notabilium. Prodromosowi poświęcił pracę Spicilegium Prodromeum (Kr. 1904), opracowując krytycznie jego nieznane dotąd wiersze. W r. akad. 1904/5 został S. dziekanem Wydz. Filozoficznego UJ oraz delegatem UJ do Rady Szkolnej Krajowej, z ramienia której organizował w r. 1907 we Lwowie Żydowski Inst. Teologiczny (Zakład dla Kształcenia Nauczycieli Religii Mojżeszowej). W lutym 1905, zgodnie z sugestią berlińskiego filologa U. von Wilamowitz-Moellendorfa, Wydz. Filologiczny AU pod kierownictwem Kazimierza Morawskiego powierzył S-owi kierowanie zespołem badawczym naukowego wydania pism Grzegorza z Nazjanzu. Jednym z pierwszych artykułów S-a poświęconych temu pisarzowi był De Gregorio Nazianzeno Homeri interprete (Kr. 1908), a poprawkami w jego tekstach zajął się w rozprawie Dilucidationes Nazianzenicae („Eos” T. 16–17: 1910–11, odb. Lw.–Kr. 1910–11). Wydał w tym czasie Historię filologii klasycznej (Kr. 1909), zbiór swoich wykładów akademickich z r. akad. 1906/7.
Wybuch pierwszej wojny światowej w r. 1914 przerwał S-owi prace nad edycją pism Grzegorza z Nazjanzu. W r. 1916 powierzono mu stanowisko dyrektora Komisji Egzaminacyjnej dla nauczycieli szkół średnich (pełnił je do r. 1935). W r. 1918 UJ nadał S-owi doktorat honoris causa, podsumowując w ten sposób 25-lecie jego pracy naukowej. T.r. napisał S. rozprawę O przysłowiach mów potocznych Andrzeja Maksymiliana Fredry („Spraw. PAU” 1918 nr 3). W referatach poświęconych Grzegorzowi z Nazjanzu omówił m.in. Wpływy aleksandryjskie i pozaaleksandryjskie u Grzegorza z Nazjanzu (tamże 1922 nr 10) oraz zasady edycji jego pism (Prolegomena in carmina Gregorii Nazianzini, Kr. 1925); przygotowaniem do wydania był opublikowany w r. 1928 fragment Wstępu do „Gregorii Nazianzeni Carmina” (Kr.). W r. 1930 ogłosił S. Vergiliana („Spraw. PAU” nr 5). W l. 1927–33 redagował „Meletemata Patristica”. W r. 1932 przedstawił dwa referaty z prac nad Paremiografią polską XVII wieku (cz. 1, 2). Przetłumaczył na język grecki i łaciński inwokację do „Pana Tadeusza” („Palestra” 1932 nr 3, 1936 nr 9). W czerwcu 1932 odbyły się uroczyste obchody 40-lecia jego działalności naukowej, zorganizowane przez UJ oraz Polskie Tow. Filologiczne pod patronatem Ćwiklińskiego. W r. 1934 ukazały się Studia semazjologiczne (Kr.), a w r. 1936 Quaestiones paroemiographicae (P.). Łacińskie i greckie źródła dwóch XV-wiecznych apoftegmatów wykrył w Komentarzu filologicznym do apoftegmatów króla Jana Olbrachta („Spraw. PAU” 1936 nr 9). Polskiej gnomologii poświęcił Uwagi paremiologiczne do pism Mikołaja Reja (Kr. 1937), w których omówił przysłowia pochodzące z tradycji grecko-rzymskiej i biblijnej. Pozostawił niedokończone prace z gramatyki greckiej, m.in. O itacyzmie greckim; do końca życia zajmował się poezją Grzegorza z Nazjanzu. W r. 1936 zapisał swój księgozbiór, w tym unikatowe materiały z dziedziny filologii klasycznej, Bibliotece Jagiellońskiej (po jego śmierci przekazany w r. 1940 przez wdowę). W r. 1937 Uniw. Wiedeński zorganizował uroczystość odnowienia jego doktoratu.
S. był członkiem wielu międzynarodowych towarzystw naukowych, m.in. Austriackiego Inst. Archeologicznego oraz Tow. Filologiczno-Archeologicznego «Eranos» w Wiedniu, Society for the Promotion of Hellenic Studies w Londynie oraz Akad. Umiejętności w Pradze. W kraju był członkiem czynnym Tow. Naukowego oraz członkiem honorowym Tow. Filologicznego we Lwowie, członkiem korespondentem (od r. 1893) i członkiem czynnym (od r. 1902) AU oraz PAU, członkiem jej Komisji Orientalistycznej (od r. 1918), przewodniczącym Komisji Filologicznej (od r. 1927) i dyrektorem Wydz. I PAU (od r. 1933).
S. był jednym z najwybitniejszych znawców rękopisów, miał wyjątkowy talent do odkrywania tekstów nigdy niepublikowanych; przy wszechstronności zainteresowań i ogromnej erudycji za swoje główne zadanie badawcze uznawał krytykę i egzegezę tekstów. Jego prace edytorskie zajęły trwałe miejsce w nauce o literaturze greckiej i bizantyńskiej. Wykształcił wielu wybitnych uczonych, m.in. Seweryna Hammera, Gustawa Przychockiego, Adama Krokiewicza, Kazimierza Kumanieckiego, Władysława Madydę, Jana Sajdaka, Tadeusza Sinkę, Ludwika Piotrowicza.
Na początku okupacji niemieckiej, 6 XI 1939, został S. aresztowany wraz z profesorami UJ, w ramach tzw. Sonderaktion Krakau. Był więziony w Krakowie w więzieniu przy ul. Montelupich oraz w koszarach przy ul. Mazowieckiej, potem przewieziony do Wrocławia, a stamtąd do obozu koncentracyjnego w Sachsenhausen. Umieszczony w bloku żydowskim, zmarł 20 II 1940; urnę z jego prochami złożono na starym cmentarzu żydowskim przy ul. Szerokiej w Krakowie. S. był odznaczony był Krzyżem Komandorskim z gwiazdą Orderu Odrodzenia Polski oraz Złotym Krzyżem Zasługi (1936).
W małżeństwie (od r. 1897) z Leontyną z Epsteinów (zm. 17 IV 1946 w Krakowie) miał S. córkę Helenę (ur. 1898), zamężną Odrzywolską. Bratankami S-a byli Ludwik Sternbach (zob.) i Leon Henryk (1908–2005), syn Michała Abrahama, mieszkający w USA chemik i farmaceuta, wynalazca «valium».
Wg Henryka Grynberga imię S-a nosiło w ostatnich latach międzywojennych prywatne żydowskie gimnazjum w Drohobyczu.
Portrety S-a, żony Leontyny z Epsteinów oraz córki Heleny, przez Stanisława Wyspiańskiego, pastel na papierze, z r. 1904, wszystkie w zbiorach prywatnych; Fot. w B. Jag., sygn. IF 2837–2838, 2839, 5412, 15639, 17231; – Biogramy uczonych pol., cz. 1 z. 3; Enc. Krakowa; Nieciowa, Członkowie AU oraz PAU; Olszewicz, Lista strat kultury pol.; Polski słownik judaistyczny, W. 2003 II; Starnawski J., Słownik badaczy literatury polskiej, Ł. 2002 V; Uczeni pol., IV (błędna data nominacji S-a na profesora zwycz.); – Ceran W., Historia i bibliografia rozumowana bizantynologii polskiej (1800–1998), Ł. 2001; Dybiec, UJ; Grynberg H., Drohobycz, Drohobycz, W. 2000; Hammer S., Leon Sternbach jako filolog i bizantynista, „Eos” R. 41: 1940–6 z. 1 nr 2; Korus K., Leon Sternbach (1864–1940), w: Uniwersytet Jagielloński. Złota księga Wydziału Filologicznego, Kr. 2000; Kumaniecki K., Index scriptorum quae Leon Sternbach publici iuris fecit, „Eos” R. 34: 1932–3; Madyda W., Z dziejów filologii klasycznej w Uniwersytecie Jagiellońskim, w: Wydział Filologiczny UJ. Historia katedr, Red. W. Taszycki, A. Zaręba, Kr. 1964; Pierzchała H., Wyrwani ze szponów państwa-SS: Sonderaktion Krakau 1939–1941, Kr. 1997; Plezia M., Niedoszłe wydanie krakowskich pism św. Grzegorza z Nazjanzu, w: Z dziejów filologii klasycznej w Polsce, W. 1993; – Podstępne uwięzienie profesorów Uniwersytetu Jagiellońskiego i Akademii Górniczej 6 XI 1939. Dokumenty, Oprac. J. Buszko, I. Paczyńska, Kr. 1995; Relacje pracowników Uniwersytetu Jagiellońskiego o ich losach osobistych i dziejach uczelni w czasie drugiej wojny światowej, Oprac. J. Michalewicz, Kr. 2005; – „Gaz. Poranna” 1934 nr z 1 VIII; – Arch. PAN i PAU w Kr.: sygn. K III–41 (mater. biogr. S-a, indeksy studiów, koresp. z l. 1896–1936); Arch. UJ: sygn. S II 619; B. Jag.: sygn. 9995 IV (koresp. S-a); B. Nauk. PAU i PAN w Kr.: sygn. 2285 t. 4 k. 75–6 (listy S-a do J. Łosia), sygn. 4693 t. 7 (listy S-a do ks. Fijałka z r. 1917) k. 50–2, sygn. 4707 t. 1.
Kazimierz Korus